Pradolina – jak powstaje pradolina?

Kiedy patrzysz na nizinny krajobraz naszego kraju, widzisz w dużej mierze dzieło epoki lodowcowej. Wśród wielu form, które pozostawił po sobie lądolód, jednymi z najbardziej monumentalnych są pradoliny. Te potężne, szerokie doliny rzeczne to unikalny i imponujący element rzeźby terenu stanowiący szerokie obniżenie o płaskim dnie. To właśnie w nich, w surowych warunkach klimatu peryglacjalnego, kształtowała się sieć rzeczna, którą znamy dzisiaj. Zrozumienie, jak pradoliny powstawały, pozwala odczytać geologiczną historię na terenie Polski.

Geneza pradoliny – krok po kroku, jak tworzyła się ta szeroka dolina

Zastanawiasz się, jak powstało coś tak ogromnego? Proces ten jest złożony i bezpośrednio związany z topnieniem kontynentalnego lądolodu. Mówimy tu o gigantycznym systemie odwadniającym, który działał na przedpolu lodowca.

Rola topniejącego lądolodu

Wyobraź sobie plejstocen. Północną Europę skuwa potężny lądolód. Od północy zamykał lodowiec naturalny odpływ rzek w kierunku morza. Jednocześnie czoło lodowca, będące masywną barierą, było też źródłem niewyobrażalnej ilości wody pochodzącej z topnienia. Te masy wody z topniejącego lodowca musiały znaleźć dla siebie ujście, co było początkiem całego procesu.

Połączenie sił – wody roztopowe i rzeki płynące z południa

Pradoliny powstały w wyniku działalności wód o dwojakim pochodzeniu. Z jednej strony były to ogromne ilości zimnych wód roztopowych, spływających bezpośrednio z topniejącego lądolodu. Z drugiej strony, dołączały do nich wody rzeczne płynących z południa – czyli rzeki, które istniały już wcześniej i płynęły z obszarów nieobjętych zlodowaceniem. Połączone siły tych wód rzecznych płynących z południa i wód lodowcowych tworzyły potężne rzeki, które geolodzy nazywają wodami ekstraglacjalnymi. Te połączone wody rzeczne płynących z południa miały ogromną siłę erozyjną.

W kierunku zachodnim – dlaczego wody roztopowe odpływały tą drogą?

Zablokowane od północy, połączone rzeki szukały najkrótszą drogę do najbliższego oceanu, którym był wówczas basen Morza Północnego. Tak więc wody roztopowe odpływały najkrótszą drogą na zachód. Rozwojowi odpływu w tym kierunku sprzyjało także ogólnym nachyleniem kontynentu europejskiego. W efekcie ta potężna rzeka przyjmowała bieg równoległy do jego czoła (czoła lądolodu), płynąc w kierunku zachodnim, w pewnej odległości od krawędzi lodu.

Erozja i systematyczne poszerzanie dna doliny

Ogromna masa płynącej wody niosła ze sobą dużą ilość materiału skalnego – od piasków i żwirów po wielkie głazy narzutowe, wyrwane z podłoża przez lądolód. Ten materiał działał jak gigantyczne narzędzie ścierne, prowadząc do intensywnej erozji bocznej, co powodowało systematyczne poszerzanie dna doliny. W ten sposób powstawała forma o niezwykłych rozmiarach, której szerokość sięgała od kilku do nawet kilkudziesięciu kilometrów. Ten proces prowadził do dalszego systematyczne poszerzanie się doliny.

Charakterystyczne cechy pradoliny – jak ją rozpoznać w terenie?

Chociaż od czasów ich świetności minęły tysiące lat, pradoliny wciąż są doskonale widoczne w krajobrazie Polski. Można je rozpoznać po kilku cechach.

Imponujące wymiary i płaskie dno

Najbardziej charakterystyczna jest ich skala. Imponująca szerokość pradolin, dochodząca do 20 km, odróżnia je od typowych dolin rzecznych. Równie typowe jest ich szerokie i bardzo płaskie dno, które stanowi pozostałość po dawnym, rozległym korycie rzeki lodowcowej.

Strome krawędzie i terasy rzeczne

Dno pradoliny jest zazwyczaj wyraźnie ograniczone stromymi krawędziami, które wyznaczają zasięg dawnej rzeki. W miarę dalszego ruchu lodowca i zmniejszania się ilości wód, rzeka wcinała się w swoje wcześniejsze osady. W ten sposób tworzyła niższe poziomy – tak zwane terasy rzeczne, które dziś wyglądają jak stopnie w profilu poprzecznym doliny.

Pradoliny na terenie polski – najważniejsze przykłady

Na terenie Polski znajduje się cały system pradolin, które powstały w różnych fazach zlodowaceń. To właśnie przebieg pradolin wyznaczył w dużej mierze trasy, którymi płyną dzisiejsze największe rzeki nizinne.

Formacje z czasu zlodowacenia wisły

Najmłodsze i najlepiej zachowane pradoliny zostały ukształtowane w trakcie ostatniego zlodowacenia (w czasie zlodowacenia wisły).

• Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka: jedna z największych w Europie. Dziś jej dnem płyną odcinki trzech wielkich rzek: dolna Wisła, Noteć i środkowa Warta.
• Pradolina Barycko-Głogowska: wykorzystywana jest przez środkową Odrę od ujścia Kaczawy. Jej dnem są rozległe łąki i kompleksy stawów, jak na przykład Stawy Milickie.

Starsze pradoliny z czasu zlodowacenia warty

Starsze formacje, powstałe podczas postoju lądolodu w czasie zlodowacenia warty, są często słabiej zaznaczone w rzeźbie, ale równie istotne.

• Pradolina Warszawsko-Berlińska: ogromna forma ciągnąca się od okolic Warszawy aż po Berlin. Dziś jej fragmentami płyną takie rzeki jak Bzura, środkowa Warta oraz częściowo Ner i Odra.
• Pradolina Pilicy-Wieprza-Krzny: starszy system, którego fragmenty wykorzystywane są przez wspomniane rzeki w ich środkowych biegach.

Dziedzictwo epoki lodu – jak dziś wykorzystywane jest dno pradoliny?

Pradoliny nie są jedynie geologiczną pamiątką. Stanowią one aktywny i niezwykle ważny element współczesnego krajobrazu i gospodarki.

Korytarze dla współczesnych rzek

Dzisiejsze rzeki, znacznie mniejsze niż ich lodowcowe poprzedniczki, wykorzystują pradoliny jako gotowe korytarze, szukając najkrótszą drogę do morza. Rzeki płynące pradolinami często swobodnie meandrują po ich szerokim dnie, tworząc malownicze zakola. Również mniejsze dopływy rzek płynące pradolinami podążają tymi wytyczonymi szlakami.

Unikalne ekosystemy i rolnictwo

Na szerokim dnie pradolin często występują kilkukilometrowe równiny torfowe, cenne torfowiska, bagna i podmokłe łąki. Są to unikalne ekosystemy, stanowiące siedlisko dla wielu rzadkich gatunków ptaków i roślin. Jednocześnie żyzne osady rzeczne (mady) sprawiają, że tereny te są cenne rolniczo.

Nowa era – pradoliny w działalności człowieka

Płaskie i rozległe dno pradoliny od wieków było wykorzystywane pod osadnictwo. Dziś stanowią one naturalne korytarze komunikacyjne dla dróg, autostrad i linii kolejowych. Można powiedzieć, że wkroczyliśmy w nowa era wykorzystania tych monumentalnych form polodowcowych, adaptując je do potrzeb naszej cywilizacji.

Te opisy i procesy potwierdzają badania naukowe. Oto kilka faktów i statystyk, które rzucają światło na te procesy: Pradolina Odry uformowała się podczas zlodowacenia Warty, kiedy ogromne ilości wód z topniejących lodowców wyrzeźbiły szeroką dolinę. Otaczający ją krajobraz składa się głównie z glin morenowych, pokrytych piaskami i osadami naniesionymi przez wiatr. Skład osadów na tarasach rzecznych to przede wszystkim piaski i żwiry, zwłaszcza z tarasów plejstoceńskich powstałych podczas zlodowacenia Wisły. W Pradolinie Biebrzy analizowano dane klimatyczne i hydrologiczne z lat 1966–2003, w tym sumy opadów, średnią temperaturę powietrza, grubość pokrywy śnieżnej i poziomy wód powierzchniowych. Badania te wykazały istotne interakcje klimatyczno-hydrologiczne, wpływające na dynamikę zalewów i przepływów wody w dolinie.

Podsumowanie – dlaczego pradoliny są tak ważne?

A więc, jak pradoliny powstawały? Na przedpolu czoła lodowca w czasie cofania się lodu, kiedy potężne rzeki zasilane przez wody roztopowe żłobiły w podłożu szeroką dolinę. To właśnie pradolina odprowadzała wody z topniejącego lądolodu na zachód, do basenu Morza Północnego. W ten sposób na stałe ukształtowała układ hydrograficzny oraz rzeźbę nizinną terenu Polski. Są one trwałym świadectwem potęgi sił natury z epoki lodowcowej i fundamentem, na którym opiera się duża część naszego współczesnego środowiska.